تحریر نو - در قیام عاشورا به ازای هر یار امام، ۴۱۷ نفر در لشکر عمرابن سعد حضور داشتند

در قیام عاشورا به ازای هر یار امام، ۴۱۷ نفر در لشکر عمرابن سعد حضور داشتند

بدون شک واکاوی قیام عاشورا از جنبه‏ های مختلف می‏تواند زوایای تازه‏ای از این جنایت بزرگ یزید و خاندانش را برملا کند. مقایسه تعداد یاران امام حسین(ع) و نیروهای عمرابن سعد نشان می‏دهد که به ازای هر یار امام ۴۱۷ نفر نیرو در لشکر عمرابن سعد حضور داشته است و همین یک شاخص نشان می‏دهد که یک جنگ نابرابر رخ داده است. در این گفتگو سعی کرده ‏ایم برخی از زوایای قیام امام حسین(ع) را از نگاه آمار بررسی کنیم، زاویه‏ای که شاید کمتر به آن توجه شده است. برای بررسی ابعاد مختلف قیام به ویژه آمار و ارقام تجهیزات به کار رفته در این نبرد، آمار واقعی شهدا، تعداد یاران امام و آمار نیروهای عمرابن سعد با مصطفی اسماعیلی از ذاکرین اهل بیت گفتگوی ویژه‏ای انجام داده‏ایم که در پی می‏آید.

ضمن تشکر از حضرتعالی در ابتدا در خصوص ریشه‏ های شکل‏ گیری قیام عاشورا و دلایل آن توضیح دهید؟

اسلام با تولد پیامبر اکرم(ص) شروع شده است. وی پس از تولد، محمد امین شهرت یافت و به تجارت مشغول بود. در غار و هنگامی که جبرائیل بر وی نازل شد و به وی گفته شد که "اقرا باسم ربک" را به زبان بیاورد دین اسلام به صورت رسمی آغاز شد. به دنبال آن بحث دعوت مخفی و بعد از آن دعوت آشکار مردم به دین اسلام مطرح شد. با این تحولات دین اسلام در سرزمین عربستان تقویت شد و نضج گرفت. رسالت پیامبر اکرم(ص) با آن همه زحماتی که برای اسلام کشید در جریان واقعه غدیر خم و انتخاب حضرت علی(ع) به عنوان جانشین کامل شد.

هنگامی که امیرالمومنین(ع) مشغول مراسم کفن و دفن پیامبر اکرم(ص) بودند تعدادی از افراد آمدند و ثقیفه بنی‎ساعده را تشکیل داده و امیرالمومنین(ع) که قرار بود جانشن بلافصل پیامبر اکرم(ص) باشد را خلع کردند. آنها بین خود رای‏گیری کرده و خلفای راشدین را به جای امیرالمومنین(ع) منصوب کردند. با این کار آنها حضرت علی(ع) را به مدت ۲۵ سال خانه نشین کردند. بعد از گذشت ۲۵ سال و زمانی که مردم به سمت حضرت علی(ع) هجوم آوردند و دوران امامتش شروع شد مشکلات زیادی برای وی به وجود آوردند.

حضرت علی(ع) گرفتار مخالفین، ناکسین و منافقین شد و با جنگ‏های متعددی که برای وی به وجود آوردند امام اول شیعیان نتوانست آنچه مد نظر پیامبر اکرم(ص) و خودش بود را اجرایی کند. حضرت علی(ع) در آن ایام نتوانست به طور دلخواه خود عدالت اجتماعی را اجرا کند و حتی خودش به خاطر شدت عدالت به شهادت رسید. زمان حکومت امامت امام حسن مجتبی(ع) با برنامه‏های معاویه و خرید سران سپاه وی مواجه شد به گونه‏ای که چندین بار قرار بود امام حسن(ع) با سپاه معاویه بجنگد اما به خاطر اینکه سران سپاه وی توسط معاویه خریداری می‏شد در نهایت مجبور به صلح با معاویه شد.

بعد از امامت امام حسن مجتبی(ع) نوبت به امامت امام حسین(ع) رسید که امامت امام حسین(ع) با زمان خلافت یزید همزمان شد. به خاطر شرایط حاکم بر آن دوران امام حسین(ع) از صلح با یزید ممانعت به عمل آورد. امام حسین(ع) از ۲۸ ماه رجب از مدینه به سمت مکه و از آنجا هم به سمت عراق حرکت کرد. به خاطر نامه‏ها و درخواست‏هایی که مردم عراق از امام حسین(ع) کرده بودند وی مسلم ابن عقیل(ع) را برای گرفتن بیعت به سمت عراق روانه کرد.

بعد از اینکه مسلم ابن عقیل(ع) راهی عراق شد تعداد زیادی با وی بیعت کردند. در این زمینه چه مستنداتی وجود دارد؟

در خصوص شمار دو سپاه امام حسین(ع) و یزید آمار دقیقی در دست نیست اما مستندات و روایت‏های گوناگونی در این خصوص وجود دارد. بر اساس مستندات تاریخی تعداد بیعت کنندگان با حضرت مسلم ابن عقیل متفاوت گزارش شده است. اعداد ۱۲ هزار، ۱۸ هزار، ۲۰ و چند هزار، ۵ هزار و بیش از ۳۰ هزار نفر آمارهایی است که در منابع گوناگون ذکر شده است.

لازم به ذکر است که بیشتر گزارش‎های موجود ۱۸ هزار نفر را تایید می‏کنند و این تعداد در بیش از ۱۰ منبع کهن و قدیمی گزارش شده است و کتاب‏هایی مانند اخبار التواب، الارشاد، تاریخ طبری و الاستقاص ابن حیان و طبقات کبری این رقم را ذکر کرده‏اند. به نظر می‏رسد نقل‏هایی که در خصوص ۱۲ هزار نفر ذکر شده مربوط به ابتدای بیعت با مسلم ابن عقیل(ع) باشد که با گذشت زمان تعداد آنها افزایش یافته است.

نقل‏ های دیگری که در خصوص تعداد بیعت‏ کنندگان با مسلم ابن عقیل(ع) ذکر شده احتمالاً گزارش‏ های تقریبی و برآوردی است. در شماری از منابع آمده است که اهل کوفه ضمن نگارش نام ه‏ای جهت دعوت از امام حسین(ع) برای آمدن به کوفه اظهار داشته‎‏اند که در کوفه یکصد هزار جنگجو با ایشان همراهی خواهند داشت. شیخ مفید این مطلب را چنین آورده است: مردم کوفه به امام(ع) نوشتند در اینجا یکصد هزار شمشیر برای نبرد آماده شده است و بر روی همین حساب امام حسین(ع) به سمت کوفه حرکت کردند.

بدیهی است که این سخن که یکصد هزار نفر در کوفه با وی بیعت کردند ممکن است صحت نداشته باشد و این رقم به تعداد جنگجویان در کوفه دلالت داشته باشد و یا به دلیل تشویق امام حسین(ع) برای آمدن به کوفه در تعداد علاقمندان به ایشان مبالغه شده باشد. حضرت مسلم این عقیل(ع) با مردم کوفه بیعت کرد و حتی به عنوان پیش نماز ایستاد اما هنگامی که نماز تمام شد و سلام نماز را خواند به پشت سرش نگاه کرد دید تا همه رفته‏ اند. مسلم این عقیل(ع) در کوفه در به در شد و به خانه طوعه رفت اما آنها با حقه‏ بازی و بر سر راه وی یک جنگ نمایشی ترتیب دادند، سپس چاهی کندند و به وی امان دادند اما به امان دادن خود خیانت کردند و وی را به شهادت رساندند. در این شرایط امام حسین(ع) که در راه بود به عراق رسید.

در خصوص تعداد یاران امام حسین(ع) همه جا صحبت از ۷۲ نفر است. این موضوع بر اساس مستندات تاریخی تا چه اندازه صحت دارد؟

بیشتر منابع معتبر شمار سپاهیان امام حسین(ع) را ۷۲ نفر گزارش کرده اند. شیخ مفید در این زمینه می‏ نویسد: حسین ابن علی(ع) هنگام صبحگاه و نماز صبح یارانش را برای نبرد آماده کرد. آنان ۳۲ سوار و ۴۰ پیاده بودند. بر اساس نام و مشخصات شهدای کربلا می‏توان گفت که شمار سپاهیان امام بیش از این تعداد بوده است چنانچه پاره‏ای از منابع شمار یاران امام را ۸۲ نفر، برخی ۱۱۴ نفر و برخی هم ۱۴۵ نفر ذکر می‏کنند. همچنین برخی از منابع ۱۷۰ نفر، برخی ۶۰۰ نفر و برخی ارقام دیگر را گزارش کرده‎اند.

نکته قابل توجه اینکه در تبیین آمار شهدای کربلا بجز امام حسین(ع)، آمار و مشخصات ۱۵۴ نفر ارائه می‏شود که ۷۲ نفر از آنها از خاندان امام حسین(ع) و پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) بوده ‏اند. بنابراین ممکن است آنچه در گزارش مشهور آمده به همین افراد اشاره داشته باشد و یا اشاره به یاران امام قبل از ملحق شدن کسانی باشد که به تدریج به ایشان پیوسته‏ اند. زیرا گزارش‏ هایی مبنی بر پیوستن ۲۰ تا ۳۰ نفر به امام حسین(ع) در جریان جنگ وجود دارد. ممکن است برخی اسامی به دلیل تصحیف تکرار شده باشد. به هر حال ذکر این نکته لازم و ضروری است که یاران حضرت امام بیش از ۷۲ نفر بوده‏ اند. البته شماری از شهدا مانند علی اصغر(ع)، عبدالله ابن حسن و امه وهب از سپاهیان به شمار نمی‎روند و شماری از سپاهیان امام مانند "حسن مثنی" و "ضحاک ابن عبدالله مشرقی" شهید نشده‏ اند.

با توجه به اینکه شماری از نیروهای اعزامی در بین راه فرار کرده‏اند صحبت کردن در خصوص شمار واقعی و شمار تقریبی سپاه عمرابن سعد بسیار دشوار است.

شمار سپاهیان عمرابن سعد در این جنگ نابرابر چقدر بوده است؟ دلیل اصلی وجود آمارهای متفاوت از لشکریان عمرابن سعد در منابع تاریخی چیست؟

بر اساس منابع معتبر شمار سپاهیان عمرابن سعد متفاوت گزارش شده است. بر اساس این منابع شمار سپاهیان عمرابن سعد ۴ هزار نفر، ۴ هزار و ۵۰۰ نفر، ۲۰ هزار نفر، ۲۲ هزار نفر، ۲۸ هزار نفر، ۳۰ هزار نفر، ۳۱ هزار نفر و ۳۵ هزار نفر گزارش شده است. با توجه به اینکه نیروهایی که از کوفه به کربلا رفته‎اند به صورت یکجا اعزام نشده‏ اند احتمالا برخی از مورخان تنها آمارهای اولیه و نیروهای اعزامی از کوفه را ثبت کرده ‏اند و برخی هم آمار کسانی که به آنها اضافه شده ‏اند را ثبت کرده ‏اند در نتیجه چنین اختلاف‏ هایی پدید آمده است.

از سویی دیگر با در نظر گرفتن اینکه شماری از نیروهای اعزامی در بین راه فرار کرده ‏اند صحبت کردن در خصوص شمار واقعی و شمار تقریبی سپاه عمرابن سعد بسیار دشوار است. گفتنی است که در خصوص آمار لشکریان عمرابن سعد دو روایت از امام حسن(ع) و امام زین‏ العابدین(ع) مبنی بر ۳۰ هزار نفر نقل شده که این دو روایت از اعتبار کافی برخوردار نیست. با توجه به کوچ دادن عمومی مردم کوفه به سوی کربلا توسط ابن زیاد و با توجه به اینکه این تعداد کمتر از نیمی از جنگجویان کوفه است این رقم قابل قبول است.

شواهد دیگری که می‏تواند رقم ۳۰ هزار نفر برای لشکر عمرابن سعد را تایید کند این است که سپاهیان مختار را ۶۰ هزار نفر گزارش کرده‏اند. به نظر می‏رسد سپاهیان وی را افرادی تشکیل داده‏اند که در واقعه کربلا در لشکر ابن زیاد حضور نداشته‎اند.

با توجه به اینکه در زمان قیام عاشورا مانند شرایط کنونی امکانات از جمله دوربین فیلم‏برداری و عکاسی موجود نبوده، فقط افرادی به عنوان خبرنگار و مورخ حضور داشته‏اند که موارد مشاهده شده را یادداشت کرده‏اند. آقای ریشهری با استفاده از چندین کتاب تاریخی این آمارها را استخراج کرده است.

در کتاب مدینه تا مدینه نیز آمار سپاهیان امام و اسامی کامل شهدای کربلا ذکر شده است. بر اساس مستندات این کتاب و روایتی از امام محمد باقر(ع) تعداد لشکر امام ۴۵ سواره و ۱۰۰ نفر پیاده بوده‏ اند.

آمار ادوات جنگی به کار رفته در این نبرد به چه صورت بوده است؟ این آمار تا چه اندازه دقیق است؟

بیشتر ادوات جنگی تیر و کمان و نیزه بوده است و در برخی موارد از سنگ هم استفاده شده است. آنچه که توسط امام حسین(ع) و یارانش استفاده شده سپر، شمشیر، خنجر و تیر بوده است. در خصوص آمار این ادوات جنگی هم مستندات تاریخی وجود ندارد. سپاه مقابل نیز از همین ادوات جنگی استفاده می‏کردند اما در کنار این ادوات از سنگ نیز استفاده کرده‏اند. وقتی حضرت عباس(ع) به میدان رفت آب بیاورد وی را سنگباران کردند. وقتی که امام حسین(ع) در آخرین لحضات سوار بر اسب بود سنگ بر پیشانی وی زدند. پیشانی امام خون‏آلود شد. وی دامن و لباس خود را بالا آورد که با آن خون پیشانی خود را پاک کند که هرمله تیری به سمت امام شلیک کرد و تیر به قلب امام حسین(ع) خورد. بر اثر این تیر و سنگی که به پیشانی حضرت برخورد کرد باعث شد گه وی وارد قتلگاه شود و بر روی زمین بیفتد.

مراسم سوگواری سرور و سالار شهیدان هر ساله در چند کشور برگزار می‏ شود؟

هر ساله در حدود ۸۰ کشور دنیا مراسم سالگرد شهادت امام حسین(ع) را گرامی می‏دارند و عزاداری برپا می‏کنند،با اینکه ۱۴۳۷ سال از اسلام می‏گذرد اما بقای این دین وابسته به وجود حضرت امام حسین(ع) است.

سال‏هاست که از قیام امام حسین(ع) می‎گذرد اما هر ساله مردم با شکوه بیشتری این مراسم را برگزار می‏کنند. بر اساس آمارهایی که ما در اختیار داریم هر ساله در حدود ۸۰ کشور دنیا مراسم سالگرد شهادت امام حسین(ع) را گرامی می‏دارند و عزاداری برپا می‏کنند. حتی مردم هند که هیچ دینی ندارند روز عاشورا به عشق امام حسین(ع) بر روی آتش راه می‏روند. در هند جنازه را می ‏سوزانند. هنگامی که یک نفر فوت کرده بود و جنازه وی را سوزانده بودند متوجه شدند که دست و سینه وی نسوخته است. طبق بررسی انجام شده آنها متوجه شدند چون دست به خاطر امام حسین(ع) و در مراسم عزاداری به سینه خورده دست و سینه آن شخص نسوخته بود.

این موضوع در چندین روزنامه هند منتشر شد و توسط علمای آن کشور نیز نقل شده است. علاقه مردم به امام حسین(ع) در تمام کشورهای دنیا از آمریکا و اروپا گرفته تا کشورهای آسیای میانه وجود دارد. ما آمار ۸۰ کشور را در اختیار داریم که عزاداری امام حسین(ع) را به صورت بسیار باشکوه در سطح جهان برگزار می‏کنند. این عشق و علاقه مردم به امام حسین(ع) را می‏رساند. اقلیت‏ های مذهبی نیز به خاطر شفاعت‏ هایی که از اهل بیت دیده ‏اند به امام حسین(ع) و سوگواری ایام عاشورا احترام می‏گذارند. برخی از هیئت‏ های مذهبی مراسم ‏های ویژه ‏ای برای اقلیت‏ های مذهبی دارند. هیئت ثارالله واقع در میدان هفت تیر تهران روز تاسوعا را به اقلیت‏های مذهبی اختصاص داده است. در این روز صف‏های طولانی درست می‏کنند و تعداد زیادی گوسفند تدارک دیده و ذبح می‏کنند. اقلیت‏ های مذهبی در این روز غذا گرفته و به خانه‏ های خودشان می‏برند. بیشتر این اقلیت‏ها غذاهایی که در این ایام گرفته‏ اند را نمی‏ خورند بلکه آن را در یخچال نگهداری کرده و به صورت تبرک هرگاه که بخواهند غذا درست کنند چند دانه از برنج را درون غذای در حال پخت می‏ اندازند. اقلیت‏ های مذهبی به قمر بنی‏ هاشم اعتقاد زیادی دارند.

برآوردی از تعداد شرکت‏کنندگان در مراسم سوگواری امام حسین در اختیار دارید؟

به نظر من در این زمینه نمی‏توان عدد دقیقی ذکر کرد. به طور متوسط حداقل در هر کشور در ایام شهادت امام حسین بیش از ۱۰۰ هزار نفر در این مراسم‏ها شرکت می‎کنند.

در حال حاضر از ۱۲ هزار هیئت مذهبی که در تهران حضور دارند ۷ هزار هیئت تحت پوشش سازمان تبلیغات اسلامی قرار گرفته‏اند. امام خمینی(ره) در زمانی که در قید حیات بودند فرمودند که هیئت‎های مذهبی نباید دست بخورد و نباید سیاسی شوند. در آن ایام سازمان تبلیغات اسلامی قصد داشت همه هیئت‏های مذهبی را تحت پوشش خود درآورد که برخی از هیئت‏ها قبول نکردند.

گفتگو از سیدمسعود حسینی