تحریر نو - بررسی و تأثیر مشارکت مردم در عملکرد زیست محیطی شهرداری

بررسی و تأثیر مشارکت مردم در عملکرد زیست محیطی شهرداری

بررسی و تأثیر مشارکت مردم در عملکرد زیست محیطی شهرداری از طریق سامانه ۱۳۷و ۱۸۸۸ (مطالعه موردی منطقه ۱۰ شهر تهران)

توحید سعدی کیا، دکتر سعید کریمی، دکتر حمیدرضا جعفری

۱. دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مدیریت محیط زیست دانشگاه تهران
۲. استادیار دانشگاه تهران
۳. استاد دانشگاه تهران

چکیده
شهرداري به عنوان يك نهاد اجتماعي كه مديريت واحد شهري را از مهمترين وظايف خود ميداند، با علم به تحولات اخير در عرصه كار و روابط اجتماعي در سطح جوامع، استفاده از فناوري در راه تحقق اهداف كلان مديريتي را دستور كار قرار داده است. بدون ترديد ايجاد سامانههاي نوين شهري در حوزههاي مديريت، اجرا و نظارت در راستاي تحقق اين مهم ميباشد.

اکثریت شهروندان (۷۷/۳۱ درصد خیلی زیاد و ۸۵/۳۳ درصد زیاد) به مشکلات و معضلات زیست محیطی بوجود آمده در محل زندگی خود اهمیت می دهند.مشارکت شهروندان در مدیریت زیست محیطی به مقدار خیلی زیاد در بهبود و ارتقای کیفیت محیط زیست شهر و محله مؤثر است. اکثریت شهروندان (۴۰/۴۷ درصد)، وضعیت فعلی محیط زیست شهر تهران را متوسط ارزیابی می‌کنند. مدیران و متولیان امور محیط زیست شهر تهران تا حدودی به آرا و نظرات شهروندان اهمیت می‌دهند. اکثر پاسخ دهندگان اعتقاد دارند، استفاده از ظرفیت سراهای محله و تشکیل خانه‌های محیط زیست در سطح محلات و فرهنگ سازی و افزایش آگاهی‌های زیست محیطی شهروندان می تواند به ارتقای کیفیت محیط زیست شهر کمک کند.

جامعه آماری این تحقیق که به دنبال بررسی رابطه بین مشارکت شهروندان از طریق سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸ در عملکرد زیست محیطی شهرداری است، شهروندان منطقه ۱۰ شهر تهران هستند که ۳۸۴ نفر از آنان به عنوان نمونه انتخاب شدهاند. در این تحقیق عمدتاً از چهار ابزار برای جمعآوری دادهها استفاده شده که شامل مصاحبه با اساتید و کارشناسان، مطالعات کتابخانهای، اسناد و مدارک و پرسشنامه میباشد. هر کدام از این ابزارها برای قسمتی از تحقیق و جمع آوری دادههای خاصی به کار رفتهاند. دادههای جمع آوری شده توسط نرم افزارSPSS تحلیل و نتایج زیر حاصل شدهاند.

واژگان کلیدی:
سامانه ۱۳۷ – سامانه ۱۸۸۸ - شهرداری - منطقه ۱۰ - عملکرد زیست محیطی –ارزیابی - مشارکت شهروندی

مقدمه
گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات، زندگي روزمره را دچار تحولات چشمگيري ساخته است. از اين رو رفع نيازهاي اوليه انسان به موجب تغيير در سطح ارتباطات اجتماعي، رابطه تنگاتنگي با استفاده از فناوري هاي نوين ارتباطي پيدا كرده است. انسان عصر مدرن ديگر پذيراي بروكراسيهاي سازماني، اتلاف وقت و زمان براي انجام امور روزمره خود نيست. سهولت و دسترسي همه جانبه به امور در قالب ارتباطات از راه دور شيوه زندگي در فضاي هاي شهري را وارد عرصه جديدي ساخته است كه به دنبال آن عملكرد سيستم هاي مديريتي با تكيه بر روش هاي قديمي و تعاملات چهره به چهره موثر نخواهد بود. بنابراين با شكسته شدن حصار زمان و مكان به واسطه ابزارهاي ارتباطي پيشرفته، ارائه خدمات شبانه روزي نياز امروز شهروندان در عرصه جهاني معرفي مي شود[۱].

شهرداري به عنوان يك نهاد اجتماعي كه مديريت واحد شهري را از مهمترين وظايف خود مي داند، با علم به تحولات اخير در عرصه كار و روابط اجتماعي در سطح جوامع، استفاده از فناوري در راه تحقق اهداف كلان مديريتي را دستور كار قرار داده است. بدون ترديد ايجاد سامانه هاي نوين شهري در حوزه هاي مديريت، اجرا و نظارت در راستاي تحقق اين مهم مي باشد. مركز سامانه مديريت شهري ۱۳۷ و ۱۸۸۸شهرداري تهران، توانسته است در مدتي حدود ۱۲ سال پس از تاسيس خود با حدود ۵۰ گروه موضوع كه شامل ۷۸۰ موضوع پيام در حوزه مديريت شهري مي باشد به صورت شبانه روزي نيازمندي هاي اعلامي شهروندان را دريافت و از طريق ارتباط شبكه اي به رده هاي عملياتي و اجرايي منعكس می نمايد. در اين سامانه هوشمند بخشي نيز به حوزه آلاينده هاي زيست محيطي و پسماندهای خطرناك اختصاص يافته است كه اقدام به دريافت گزارشات شهروندان نموده و از طريق مبادي ذيربط درشهرداري به آنها رسیدگی مينمايد. تحقیق پيش روي قصد دارد از طريق مجموع اطلاعات و آمار موجود ثبت شده در سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸، نحوه مشارکت شهروندان را در ارتقای محیط زیست شهر تهران از طریق سامانه مدیریت شهری ۱۳۷و ۱۸۸۸ مطالعه و بررسی نموده و ضمن بيان پراكندگي وضعيت آلاينده هاي زيست محيطي در سطح كلان شهرتهران، به اقدامات ردههاي عملياتي از لحظه دريافت اينگونه پيامها تا لحظه انتقال آنها به صورت مستند بپردازد تا امكان نقد و بررسي مخاطبين و ارايه راهبردهايي براي بهبود وضع موجود به شهر تهران فراهم گردد[۱].

بحث مشاركت نه تنها درقانون اساسي جمهوري اسلامي در اصل های مختلف آن مورد اشاره و توجه جدي قرار گرفته بلكه از جمله حقوق اساسي شهروندان به شمار ميرود كه بر پايه داشتن مجموعه اي از حقوق مدني، سياسي و اجتماعي تعريف مي شود[۲]. شهروندي فعال خواهان مشاركت هدفمند است، يعني شهروندان در جهت تبديل اجتماع و محل زندگيشان به مكان بهتري مشاركت نمايند، يعني اين كه مردم در فرآيند تصميم گيريها در زمينه مسائل شهر و محل زندگي شان، مشاركت فعال داشته باشند[۳]. با توجه به گستردگی و وسعت شهر تهران مدیران و مسئولین شهری به تنهایی قادر به رصد کردن مشکلات و معضلات زیست محیطی نمی باشند. به همین دلیل یکی از اهداف تأسیس سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸کنترل، نظارت و مشارکت شهروندان در اداره امور شهر می باشد[۴]. هر چه شهروندان از آموزش بیشتری برخوردارباشند، به همان اندازه در بهبود مناسبات اجتماعی خود موفق خواهند بود. هر چه شهروندان از آموزش بیشتری برخوردارباشند، به همان اندازه مشارکت اجتماعی آنان بیشتر خواهد شد. میانگین سطح آموزش شهروندان ساکن منطقه ۱ با میانگین آن در منطقه ۲۰ متفاوت است[۵].

فرضيه اساسي ما اين است كه هر فرد داوطلبانه وارد رابطه مي شود و تا وقتي به آن ادامه مي دهد كه پاداش يا دستاوردهاي رابطه، ارزش ادامه آن را داشته باشد. به طور كلي شهرداري به دو دليل به مديريت مشاركتي نيازمند است :
شريك شدن در كاميابي ها و نه انباشتن ناكامي ها
۲- پديدار شدن شهروندان و كاركنان دانشگر [۶]
تعدد نهادهاي تصمیم گیري، اعمال مدیریت هاي موازي، عدم وضوح حیطه اختیارات و مسئولیت هاي هر نهاد و عدم هماهنگی میان نهاد هاي درگیر در مدیریت شهري موجب دامن زدن به مشکلات و ناکارایی سیستم مدیریت محیط زیست شهري شده است. به نظر می رسد ایجاد یک مرکز هماهنگ کننده میان سازمان هاي درگیر در مدیریت شهر می تواند راه حل مناسبی براي سامان بخشیدن به وضعیت موجود باشد. این امر را می توان در برنامه توسعه عمرانی پنج ساله چهارم در بند ب ماده ۱۳۷ که به طور خاص بر لزوم مدیریت یکپارچه شهري تاکید شده است، ملاحظه نمود[۷]
شهروندي يعني مشاركت در سطوح مختلف امور اجتماعي". مشاركت از نظر او فرايند سهيم شدن در تصميم گيري ها چه در سطح فردي و چه در سطح اجتماعي و وسيلهاي براي ايجاد دموكراسي در جوامع انساني است. امروزه ميزان و كيفيت مشاركت شهروندان در مديريت شهري، به عنوان شاخصي مهم در توسعه يافتهگي جوامع شهري محسوب ميشود. به همين خاطر است كه صاحب نظران معتقدند در كشورهاي در حال توسعه، انبوه مشكلات شهري، به مدد مشاركت ساكنان شهر حل خواهد شد[۸].

در سال هاي اخیر توجه ویژهاي به مقوله مدیریت یکپارچه شهري و در نظر گرفتن جنبههاي محیط زیستی در اخذ تصمیما ت شهري مبذول گردیده است، به طوري که بررسیها نشان میدهد در طی سالهاي ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ در کشورهاي عضو اتحادیه اروپا، توجه به این امر موجب صرفه جوییهاي اقتصادي وسیعی در هزینهها گردیده است[۹].

روش تحقیق:
مهمترين روش گردآوري اطلاعات در اين پژوهش پرسشنامه است
۱- سوالات جمعيت شناختي: در اين سوالات سعي شده است که اطلاعات کلي و جمعيت شناختي در رابطه با پاسخدهندگان جمعآوري گردد. اين سوالات در در قالب پنج سوال (نوع جنسيت، سن، ناحیه محل سکونت، میزان تحصيلات و شغل) پاسخدهندگان را مورد شناخت قرار داده است.
۲- سوالات تخصصي: در اين بخش سعي شده از سوالاتي استفاده شود که بيشترين ارتباط را با موضوع تحقيق داشته و نتايج مورد نياز تحقيق را برآورد کند. بدين منظور سوالات تخصصي را براي سنجش ميزان مشارکت های مردمی از طریق سامانه ۱۳۷ و۱۸۸۸و تأثیر در حفاظت زیست محیطی شهر قرار داده است.

در اين تحقيق به منظور تعيين پايايي آزمون از روش آلفاي كرونباخ استفاده شده است. اين روش براي محاسبه هماهنگي دروني ابزار اندازهگيري كه خصيصههاي مختلف را اندازهگيري ميكند، به كار ميرود. بدين منظور ابتدا يک نمونه اوليه شامل سوال و پيش آزمون طرح ميگردد. براي محاسبه ضريب آلفاي كروبناخ ابتدا بايد واريانس نمرههاي هر زير مجموعه سوالهاي پرسشنامه و واريانس كل را محاسبه كرد. سپس با استفاده از فرمول زير مقدار ضريب آلفا را محاسبه كنيم. كه در آن:

J: تعداد زير مجموعههاي سئوال پرسشنامه يا آزمون
: واريانس زير آزمون ام
: واريانس کل پرسشنامه
با اجراي آزمون پايايي با استفاده از نرم افزار آماري ۲۲SPSS، براي پرسشنامه حاضر، آلفاي کرونباخ ۷۶/۰ بدست آمده است که اين عدد قابل قبول است و بيانگر ثبات و همساني دروني پرسشنامه ميباشد.

با توجه به اينکه هدف اين پژوهش پاسخ به يک سوال کاربردي در موقعيت واقعي سازمان مورد نظر است و در نهايت موجب بهبود در روشهاي اجرايي و رشد کارايي ميشود، پژوهش کاربردي محسوب ميشود و از طرف ديگر چون شرايط و وضعيت سازمان مورد نظر را از لحاظ ميزان آمادگي زيرساختهاي سازماني توصيف ميکند از نوع توصيفي- پيمايشي است و همچنين اين پژوهش از نظر نحوه جمعآوري اطلاعات از نوع مقطعي است که در فاصله زماني سال ۹۴ به انجام رسيده است و از اين جهت که ميخواهد ميزان تأثیر سامانه ۱۳۷ و ۱۸۸۸بر کیفیت و وضعیت زیست محیطی شهرتهران را بررسي کند از نوع پژوهشهاي ميداني ميباشد. از نظر مکاني، پژوهش حاضر در شهرداری منطقه ۱۰ شهر تهران و از نظر زماني در سال ۹۴ با هدف ارزیابی نحوه افزایش میزان مشارکت شهروندان منطقه ۱۰ در حفاظت از محیط زیست شهری انجام شده است.

از لحاظ قلمرو مکاني شهرداری منطقه ۱۰ شهر تهران را شامل ميشود که شامل سه ناحيه ميباشد و به لحاظ قلمرو زماني به مرداد ماه سال ۱۳۹۴ لغايت شهریور ماه سال ۱۳۹۴ محدود ميشود. جامعه آماري پژوهش حاضر، کليه شهروندان منطقه ۱۰ شهرداری شهر تهران را شامل ميشود که بر اساس اعلام مسئولين تعداد ۲۵۰۰۰۰ نفر ميباشند. برای بدست آوردن حجم نمونه از رابطه ی کوکران استفاده میشود که به صورت زیر است که در آن:

n= حجم نمونه ، N= حجم جامعه
z= درصد خطای معیار ضریب اطمینان قابل قبول
p= نسبتی از جامعه که دارای صفت معین باشد
q= نسبتی از جامعه که فاقد صفت معین باشد که برابر (۱- p) است
d= دقت یا میزان خطا
معمولا مقادیر p و q برابر ۵/۰ و z برابر ۹۶/۱ و d برابر ۰۱/۰ یا ۰۵/۰ در نظر گرفته میشود. به همین جهت با توجه به اینکه ۲۵۰۰۰۰N= است و با در نظر گرفتن d برابر ۰۱/۰ حجم نمونه مورد نیاز پژوهش بدست میآید.

به این ترتیب حجم نمونه مورد نیاز برای این پژوهش برابر ۳۸۴ نفر است. روش نمونه گیری مورد استفاده در این پژوهش از تصادفی ساده است که در کل منطقه ۱۰ بدون در نظر گرفتن سه ناحیه موجود انجام می شود.

تجزیه و تحلیل داده ها: هر تجزيه و تحليل آماري شامل دو قسمت آمار توصيفي و آمار استنباطي ميباشد که در بحث آمار توصيفي معيارهاي گرايش به مرکز مثل ميانه، مد، ميانگين و... و معيارهاي پراکندگي مانند واريانس، انحراف معيار و دامنه تغييرات و از همه مهمتر نمودارها و جداول توزيع فراواني مورد بررسي قرار ميگيرد. قسمت آمار استنباطي شامل آزمون کردن فرضيهها و ساختن فواصل اطمينان و پيدا کردن روابط بين متغيرها ميباشد[۱].

فصل حاضر به دو بخش تقسيم مي‌شود كه در بخش اول، يافته‌هاي توصيفي در بخش بعدي فصل چهارم تحقيق حاضر يافته‌هاي استنباطي تحقيق ارائه ميشود، در حقيقت در اين بخش آزمون فرضيه‌هاي تحقيق آورده مي‌شود و كميت و كيفيت معنيداري يا عدم معنيداري فرضيه‌هاي مطرح شده به روش‌هاي آماري و علمي و با استفاده از نرم افزار SPSS ارائه شده است[۱].

با اینکه اثر متغیرهای جمعیت شناختی در فرضیه های تحقیق دیده نشده و اثر آنها در نتایج بررسی نشده است اما بررسی کلی آنها باعث ایجاد دیدی وسیع تر برای مطالعه کنندگان و استفاده کنندگان از این تحقیق خواهد شد.

همانطور که در جدول های فصل چهارم قابل مشاهده است، اکثریت پاسخ دهندگان مرد (۱۶/۶۰%) می باشند و ۸۴/۳۹% پاسخ دهندگان دارای مدرک تحصیلی دیپلم و مابقی در مقاطع بالاتر و پائین تر قرار دارند. همچنین حدود ۵/۲۵% پاسخ دهندگان، کارمند و سن حدود ۱/۷۱ % پاسخ دهندگان بین ۲۰ تا ۴۰ سال می باشد[۱].

پس از بررسی متغیرهای جمعیت شناختی به بررسی داده های حاصل از پرسشنامه ها پرداخته شد. برای آزمون فرضیه ها از آزمون های کولموگروف اسمینوف که نرمال بودن جامعه را می سنجد، آزمون میانگین یک جامعه برای بررسی مناسب بودن تک تک متغیرهای مستقل و وابسته، آزمون همبستگی پیرسون برای بررسی رابطه بین متغیرهای مستقل و وابسته، آزمون فریدمن برای اولویت بندی متغیرها استفاده شده است. در ادامه به نتایج حاصل از آنها پرداخته می شود. نتيجه آزمون كولموگروف اسميرنوف نرمال بودن جامعه را نشان داد. آزمون Test Value مناسب بودن متغیرها را تایید کرد. بنابراين می توان به سراغ نتایج آزمون اصلی تحقیق یعنی آزمون همبستگی که به تایید یا رد فرضیه می پردازد رفت كه به تفكيك هر فرضيه تشريح مي شود.

فرضیه اول : همکاری با سامانه ۱۳۷و۱۸۸۸ یکی از راه های مؤثر مشارکت شهروندان در ارتقای وضعیت زیست محیطی شهر تهران به حساب می آید. با توجه به نتایج حاضل از آزمون t فرضیه طرح شده مورد تاًیید قرار گرفت.

فرضیه دوم : آگاهی مدیران از آرا و نظرات شهروندان در خصوص مشکلات زیست محیطی، به ارتقای وضعیت زیست محیطی شهر می انجامد. با توجه به نتایج حاضل از آزمون t فرضیه طرح شده مورد تاًیید قرار گرفت.

فرضیه سوم : وضعیت محیط زیست شهر تهران از زمان راه اندازی سامانه ۱۳۷ و۱۸۸۸ارتقا یافته است.

با توجه به نتایج حاضل از آزمون t فرضیه طرح شده مورد تأیید قرار گرفت.

جدول (۱) آماره هاي مربوط به آزمون T Test نمونه اي در خصوص فرضيه فرعي سوم تحقيق
عامل
تعداد
میانگین
انحراف معیار
خطای معیار میانگین
تأثیر سامانه ۱۳۷و۱۸۸۸
۳۸۴
۶۶/۱۷
۱۹/۳
۱۶/۰

همانطور که ملاحظه می شود میانگین عامل مؤثر برابر ۶۶/۱۷ است و انحراف معیار آن برابر ۱۹/۳ است. با توجه به اینکه تعداد سوالات مربوط به این فرضیه ۵ سوال بود و حداقل نمره و حداکثر نمره برای یک فرد پاسخگو به پرسشنامه با توجه به مقیاس لیکرت به ترتیب ۵ و ۲۵ بود، پس میانه این دو عدد برابر ۱۵ است که به این ترتیب فرضیه دوم پژوهش به صورت زیر تغییر می کند و خلاصه میشود.
H۰ : µ≤۱۵ H۱ ; µ>۱۵

جدول (۲) آزمون T Test نمونه اي به منظور آزمون فرضيه فرعي سوم تحقيق

عامل
ميانگين آزمون
آزمون
t
درجه آزادي
سطح معني داري
فاصله اطمينان ۰.۹۵براي اختلاف ميانگين ها
حد پايين
حد بالا
تأثیر سامانه ۱۳۷و۱۸۸۸
۱۷/۱۶
۳۸۴
۰.۰۰۰
۳۴/۲
۹۹/۲

براي بررسي آزمون فرضيه سوم تحقيق، از آزمون T Test متغيره استفاده نموده و مقدار ميانگين آزمون را عدد ۱۵ که برابر با مقدار متوسط مي باشد قرار ميدهيم، چنانچه ميانگين هر فرضيه بيشتر از عدد ۱۵ باشد، درستي فرضيه قابل اثبات ميباشد. بر اساس يافته هاي بدست آمده در جدول ۱ ملاحظه مي شود که ميانگين عامل زير ساخت منابع انساني برابر با ۶۶/۱۷ مي باشد که بالاتر از حد متوسط است. همچنين در جدول۲، با توجه به مقدار آزمون t و مقدار سطح معناداري حاصله(۰۰۰/= sig.) که کمتر از ۰۵/۰ شده، فرض H۰با اطمینان ۹۵ درصدرد می شود و فرض مقابل مبنی بر اینکه وضعیت محیط زیست شهر تهران از زمان راه اندازی سامانه ۱۳۷و۱۸۸۸ ارتقا یافته است، پذیرفته می شود.
جدول (۳) توزيع فراواني شغل شهروندان مورد مطالعه
شغل
فراونی
درصد فراوانی
درصد تجمعی
کارمند
۹۸
۵/۲۵
۵/۲۵
کارگر
۱۰۴
۱/۲۷
۱/۲۷
آزاد
۱۳۶
۴/۳۵
۴/۳۵
بیکار
۴۶
۰/۱۲
۰/۱۰۰
جمع کل
۳۸۴
۰/۱۰۰

در ميان پاسخ دهندگان به پرسشنامه ها بیشترین فراوانی مربوط به مشاغل آزاد است که ۴/۳۵ درصد تعداد کل پاسخدهندگان را تشکیل میدهند[۱].

نمودار (۱) توزيع فراواني شغل شهروندان مورد مطالعه
نتیجه گیری:
از بررسی پرسشنامه ها نتایج زیر حاصل شده است. اکثریت شهروندان (۷۷/۳۱ درصد خیلی زیاد و ۸۵/۳۳ درصد زیاد) به مشکلات و معضلات زیست محیطی بوجود آمده در محل زندگی خود اهمیت می دهند. مشارکت شهروندان در مدیریت زیست محیطی به مقدار خیلی زیاد در بهبود و ارتقای کیفیت محیط زیست شهر و محله مؤثر است. اکثریت شهروندان (۴۰/۴۷ درصد)، وضعیت فعلی محیط زیست شهر تهران را متوسط ارزیابی می‌کنند.
مدیران و متولیان امور محیط زیست شهر تهران تا حدودی به آرا و نظرات شهروندان اهمیت می‌دهند.
اکثر پاسخ دهندگان اعتقاد دارند، استفاده از ظرفیت سراهای محله و تشکیل خانه‌های محیط زیست در سطح محلات و فرهنگ سازی و افزایش آگاهی‌های زیست محیطی شهروندان می تواند به ارتقای کیفیت محیط زیست شهر کمک کند. اکثر شهروندان معتقدند، مسئولان و متولیان محیط زیست شهری درجهت بهبود و ارتقای کیفیت محیط زیست شهر تهران سعی و تلاش می کنند، بیش از ۷۰ درصد شهروندان تهران را از نظر آب، خاک، هوا و صوت آلوده می دانند.در نهایت پاسخ دهندگان اظهار داشتند تا حدودی با سامانه ۱۳۷و۱۸۸۸ تعامل داشته و این تعامل از سوی مسؤولین شهری جدی گرفته می شود.

منابع:
۱- سعدی کیا توحید ، سال ۱۳۹۴، "ارزیابی مشارکت مردم در عملکرد زیست محیطی شهرداری از طریق سامانه ۱۳۷و ۱۸۸۸ (مطالعه موردی منطقه ۱۰ شهر تهران) "، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده محیط زیست.
۲-بشیر زادگان، فرشاد، ۱۳۸۸، " مشارکت شهروندی راهبردی اساسی در مدیریت کلان شهر".
۳-تیزخان، فردین، ۱۳۹۱، "مشارکت شهروندان در ارتقاء محیط زیست شهر تهران از طریق سامانه مدیریت شهری (مطالعه موردی- سامانه ۱۳۷شهرداری تهران) "، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد، واحدعلوم و تحقیقات.
۴-جزوه اموزشی"۱۳۷ را بهتر بشناسیم"،۱۳۹۰، معاونت آموزش و اطلاع سانی مرکز سامانه مدیریت شهری ۱۳۷ سازمان بازرسی شهرداری تهران.
۵- کریمی نژاد اصل، ۱۳۸۷، " بکارگیری مدیریت ارتباط با مشتری (CRM : Customer Relationship Management) در زمینه خدمات شهری و تأثیرآن بر میزان رضایت شهروندان در منطقه ۱۱ ".
۶-کرباسی، عبدالرضا ،۱۳۸۹، "نقش نظارت همگانی در مدیریت محیط زیست شهر تهران "، مجموعه مقالات سومین همایش ملی نظارت همگانی (راهبردها و راهکارها )، جلد اول، مرکز نظارت همگانی شهر داری تهران ۱۸۸۸.
۷-مبرقعی، نغمه، ۱۳۸۸، " لزوم تحقق مدیریت یکپارچه محیط زیست شهري".
۸- Fairchellaigh, C.O.۲۰۱۰ . "Public participation and environmental impact assessment : purposes, implication , and lessons for public policy making" . Vol ۳۰ .pp ۱۹-۲۷.
۹-Reed,M.s.۲۰۰۸ . "Stakeholder participation for environmental management: Aliterature review" .J biological Conservation. Vol ۱۴۱ .pp۱۹-۲۷.