نقد و بررسی "ماهی سیاه کوچولو" در ارسباران
جلسه‌ی نقد و بررسی فیلم "ماهی سیاه کوچولو" ساخته‌ی مجید اسماعیلی شام‌گاه ۱۷ آبان‌ماه ۱۳۹۴ در سالن آمفی‌تئاتر فرهنگ‌سرای ارسباران برگزار شد.
تاریخ انتشار : دوشنبه ۱۸ آبان ۱۳۹۴ ساعت ۱۴:۵۳
به گزارش تحریرنو، در این جلسه مجید اسماعیلی، کارگردان و علی اعلایی، منتقد میهمان حضور داشتند و ضمن صحبت درباره‌ی فیلم "ماهی سیاه کوچولو" به پاسخ‌گویی به پرسش‌های حاضران پرداختند. قابل ذکر است که محمدرضا شفیعی، تهیه‌کننده‌ی فیلم و علی طالب‌آبادی نویسنده‌ی فیلم‌نامه نیز قراربود در جلسه حضور پیدا کنند که به‌دلایلی حضورشان میسر نشد.
مجید اسماعیلی: قبل از پیش‌نهاد ساخته‌شدن این فیلم اطلاعی از ماجرای تاریخی آمل نداشتم
مجید اسماعیلی کارگردان فیلم "ماهی سیاه کوچولو" درباره‌ی چه‌گونگی ساخته شدن این فیلم گفت: زمانی‌که ساخته‌شدن این فیلم به‌من پیش‌نهاد شد من مشغول ساخت فیلم دیگرم در دریاچه‌ی ارومیه بودم که مربوط به گروه سنی نوجوان است. فیلم‌نامه‌ی کار نیز آماده نبود و فقط به‌صورت یک طرح یک صفحه‌ای پیش‌نهاد ساخت آن مطرح شد. من در ابتدا چند دلیل از جمله داشتن مشغله و نیز آشنا نبودن با این موضوع تاریخی که در آمل اتفاق افتاده است از قبول آن سر باز زدم اما در نهایت باتوجه به این‌که سابقه‌ی آشنایی با آقای طالب‌آبادی نویسنده‌ی فیلم‌نامه و نیز آقای شفیعی تهیه‌کننده‌ی کار را داشتم با ارائه‌ی پیش‌نهاداتی مسئولیت ساخت آن‌را پذیرفتم.
وی هم‌چنین افزود: این موضوع تاریخی دغدغه‌ی من نبوده و الان هم نیست. صادقانه بگویم که قبل از پیش‌نهاد این طرح من اطلاعی از این موضوع نداشتم. بنابراین پیش‌نهاد کردم به‌جای این‌که به‌سراغ آن موضوع تاریخی برویم با به پس‌زمینه‌بردن آن به بیان یک قصه از روابط انسانی بپردازیم. همین‌طور درباره‌ی انتخاب اسم فیلم هم که باعث به‌وجود آمدن حرف و حدیث‌های زیاد شده است باید بگویم که از ابتدا این طرح نام دیگری با عنوان "طوفان سنجاقک" داشت که وقتی متوجه شدیم فیلمی با همین نام قبلا توسط شهرام مکری ساخته شده است مجبور به تغییر آن شدیم و وقتی درباره‌ی نام "ماهی سیاه کوچولو" از من سوال شد من هیچ نظری ندادم زیرا مشغله‌ی فکری و کاری من در آن مقطع زیاد بود. این نام جهت دریافت پروانه‌ی ساخت انتخاب شد اما بعدها نیز دیگر نسبت به تغییر آن اقدام نکردیم.
وی افزود: پوستر، آنونس، نام فیلم و دیگر المان‌هایی که برای فیلم در نظر گرفته می‌شوند نشانی و آدرسی هستند برای مخاطبان که به دیدن فیلم بروند و اگر نام این فیلم باعث به اشتباه افتادن مخاطبان شده است از این بابت عذرخواهی می‌کنم. صادقانه بگویم که من در تعدادی از تله‌فیلم‌هایم هم تهیه‌کننده بوده‌ام و هم نویسنده و هم کارگردان و واقعا روی تمام جنبه‌های ساخت فیلم احاطه داشته‌ام اما زمانی‌که وارد شرایط ساخت فیلم اول سینمایی‌ام شدن اصلا فضا کلا برایم تغییر کرد و با این‌که هم آقای طالب‌آبادی نویسنده‌ی فیلم‌نامه و هم آقای شفیعی تهیه‌کننده‌ی کار کمک بسیار زیادی به‌من کردند اما باز‌هم به‌نوعی گرفتار مسائلی شدم که از اختیار من خارج بود و این مساله باعث شده که من نتوانم مسئولیت بخشی از چیزهایی را که در فیلم به‌وجود آمده است پذیرا باشم. از جمله همین عنوان فیلم.
کارگردان "ماهی سیاه کوچولو" ادامه داد: اما در نظر بگیرید که در شرایطی که ۵ روز قبل از فیلم‌برداری هنوز فیلم‌نامه آماده نشده بود من چه‌طور می‌توانستم به تصور ذهنی آن بپردازم و نسبت به جنبه‌های مختلف فیلم‌نامه فکر کنم. بنابراین تصمیم گرفتم که با وجود این شرایط فقط در اجرا موفق باشم و کار ساخت و کارگردانی را به‌درستی انجام دهم. من تمام سعی‌ام را به‌کار برده‌ام تا در اجرا موفق باشم. دوست‌داشتم بازی‌های متفاوت از بازیگران بگیرم. امیدوارم همواره شرایطی وجود داشته باشد که تمام فیلم‌سازان بتوانند به ساخت فیلم‌هایی بپردازند که دغدغه‌ی واقعی‌شان است.
اسماعیلی افزود: هر آن‌چه در فیلم دیده می‌شود همه ساختگی است از جمله ماشین‌ها و پاس‌گاه و... همین‌طور از هیچ جلوه‌های ویژه‌ی کامپیوتری در این فیلم استفاده نشده است و تمام انفجار‌ها واقعی است. شرایط کار کردن در فصل پاییز به‌خصوص در جنگل بسیار سخت است. در ابتدای شروع کار ما با جنگل هزار رنگ روبه‌رو بودیم و همین‌طور که کار پیش می‌رفت من نگران بهم خوردن راکورد جنگل نیز بودم. جانمایی دوربین در اعماق بکر جنگل کار بسیار سختی بود که وقت زیادی از ما می‌گرفت. همین‌طور در روزهای ابری ما به‌دلیل کم‌بود نور مجبور به نورپردازی بودیم یعنی تایم کاری ما از ساعت ۱۰ صبح تا ۲ ظهر محدود می‌شد. اما از آن‌جایی که من کار کردن در جنگل را دوست دارم و ۶ فیلم از ۷ فیلم من در جنگل ساخته شده است شرایط کار را پذیرفتم.
علی اعلایی: عنوان هر فیلمی دعوت‌نامه‌ی تماشای آن فیلم است و باید روی انتخاب نام‌ها حساس‌تر باشیم
علی اعلایی منتقد میهمان این برنامه درباره‌ی فیلم "ماهی سیاه کوچولو" گفت: از آن‌جایی که کتاب "ماهی سیاه کوچولو" نوشته‌ی صمد بهرنگی زمانی در لیست سیاه قرار گرفته است آشنایی نسل‌های به‌خصوص جوان‌تر با آن کم‌تر است. اما باید در انتخاب این‌گونه اسامی برای فیلم‌ها بیش‌تر دقت شود، زیرا درست است که این کتاب توسط یک نویسنده با گرایش چپ نگاشته شده است اما تنها توسط این طرف‌داران این جناح مورد توجه قرار نگرفته است بلکه تمامی گروه‌های مخالق رژیم شاه آن‌را می‌خواندند و قبول داشتند، زیرا این کتاب در ستایش آزادی است. کتاب "ماهی سیاه کوچولو" یک نماد و سمبل است. "ماهی سیاه کوچولو" سمبل آزادی و در ستایش آزادی است. اما این عنوان آن‌قدر در طول فیلم به‌کار می‌رود که دیگر به‌یک طعنه‌ی جنسی تبدیل می‌شود و تبدیل به آدرس غلط می‌شود و باعث مواجه‌ی غلط با نام کتاب می‌شود. هیچ اشاره‌ای از آزادی و ستایش آزادی در فیلم دیده نمی‌شود که به "ماهی سیاه کوچولو" مربوط باشد.
وی افزود: در این فیلم سمبل "ماهی سیاه کوچولو" مصادره به مطلوب نمی‌شود. اصلا گویا عمدی درکار بوده تا این سمبل "ماهی سیاه کوچولو" این‌گونه دست‌کاری شده و کم‌ارزش شود. این آدرس اشتباه دادن باعث گم‌راه شدن مخاطبانی می‌شود که با کتاب و این سمبل آشنایی دارند. از سویی دیگر مخاطبانی که با کتاب آشنایی نداشته باشند نیز در مواجهه با نام فیلم فکر می‌کنند که با یک فیلم ژانر کودک طرف هستند و از این جنبه هم نام فیلم به‌درستی انتخاب نشده است.
اعلایی گفت: درباره‌ی شخصیت‌های این فیلم باید بگویم که کارگردان هوش‌مندانه سعی کرده است که در فیلم اولش با کاراکتر‌های کم کار کند تا بتواند به شخصیت‌پردازی بپردازد و از پرداختن به آن ماجرای تاریخی با توجه به این‌که فیلم اولش بوده و انجام آن‌را در توان خود نمی‌دیده اجتناب کرده است. بنابراین سعی کرده تا به بیان روابط انسانی بپردازد. یعنی یک ملودرام بسازد. ملودرام مشخصه‌هایی دارد که باید در صورت ساخت این مشخصه‌ها رعایت شده و وجود داشته باشند تا جذابیت وجود داشته باشد از جمله این‌که در ملودرام با دنیای آرمانی فیلم‌ساز طرف می‌شویم و این یعنی فیلم‌ساز لزومی ندارد که حتما پای‌بند به واقعیت‌های تاریخی باشد اما این دور‌شدن از واقعیت نباید آن‌قدر زیاد باشد که فیلم را به سوررئال که ژانری دیگر است تبدیل نماید.
وی ادامه داد: در ملودرام کشمکش‌های زندگی و واقعیت‌های نمادین شده و نیز اغراق را شاهد هستیم. در ملودرام باید از حتما از ستاره‌های سینمایی استفاده شود زیرا مخاطب باید حداقل نسبت به یکی از بازیگرها حس داشته باشد. در ملودرام اخلاق‌گرایی و قصه گفتن اهمیت دارد. در این فیلم نیز بعضی جنبه‌های ملودرام رعایت شده است. اما در شخصیت‌پردازی مشاهده می‌کنیم که ناگهان شخصیت شهرزاد حیف می‌شود. ناگهان او از کنش‌گری تبدیل به کنش‌‌مندی می‌شود. هر کنشی رفتار است اما هر رفتاری کنش نیست. آدم افسوس می‌خورد که چرا شخصیت شهرزاد در میانه‌ی قصه از دست می‌رود.
منتقد "ماهی سیاه کوچولو" افزود: اصلا حضور آن دختری که روی دیوار نقاشی می‌کشد در آن شرایط امنیتی در میانه‌ی جنگل محلی از اعراب ندارد. او چرا آن‌جاست تا آن ماجرای عاشقانه بین او و دیده‌بان نیز پیش بیاید، حتی در جایی از فیلم پیرمرد به او می‌گوید تو این وسط جنگل چه‌کار می‌کنی؟!! این نکته‌ها به فیلم ضربه زده است. شخصیت‌های خوب و شخصیت‌های بد این فیلم مشخص نیستند و تنها شخصیت کمی مثبت فیلم دیده‌بان است که عاشق شده است و اصلا عاشق شدن او هم جای پرسش دارد. البته ناگفته نماند که مریلا زارعی با انتخاب این نقش بعد از "شیار ۱۴۳" بسیار هوش‌مندانه عمل کرده است.
علی اعلایی گفت: به‌نظرم اشکال اصلی فیلم نظام تولید آن بوده است. زمانی‌که کارگردان در حال ساخت فیلم دیگری بوده است و تم فیلم مورد نظر او نبوده در بین مشغله‌های بسیار ساخت این فیلم به‌جای دغدغه‌ی اصلی به دغدغه‌ی آخر او تبدیل شده و این کاملا در فیلم مشهود است. امیدوارم که آقای شفیعی از من ناراحت نشوند اما این کارگردان در شرایط نامناسب وارد تولید این فیلم شده است. کارگردانی که ۵ روز قبل از فیلم‌برداری هنوز فیلم‌نامه را در اختیار ندارد باید بر وسوسه‌ی ساخت فیلم غلبه می‌کرد اما حالا‌که فیلم ساخته شده فروتنانه می‌گوید که من فقط سعی کردم که کار ساخت فیلم را به‌درستی انجام دهم و در اجرا موفق باشم و بنابراین مسئولیت تمام جنبه‌های فیلم را به‌عهده نمی‌گیرد.
همین‌طور من قبلا به آقای طالب‌آبادی هم گفته‌ام چنین داستانی که جنبه‌های انسانی دارد اصلا لزومی ندارد که در زمینه‌ی تاریخی ساخته شود و گویا این‌کار از نقطه‌ی عزیمت اولیه که روایت ماجرای آمل بوده است ادامه پیدا کرده است و شاید این اصرار تهیه‌کننده بوده است.
از سویی دیگر از این بابت که کارگردان برای ساخت فیملش به فضایی خارج از آپارتمان‌های شهر تهران رفته است خوش‌حالیم. از فیلم‌های آپارتمانی خسته شده‌ایم و از انجام این کار استقبال می‌کنیم. کارگردان هوش‌مندانه تصمیم گرفته تا با کاراکتر‌های کم کار کند که این‌کار را کاگردان‌های بزرگ جهان نیز انجام داده‌اند. به‌نظر من او در اجرای موفق بوده است و مسئولیت خود را به‌خوبی با توجه به شرایط سختی که کارکردن در جنگل دارد، انجام داده است.
این جلسه‌ی نقد و بررسی با پرسش و پاسخ بین میهمانان و مخاطبان ادامه یافت و به پایان رسید.
کد مطلب: 3053
